Năm ngoái, tôi tình cờ xem được một video clip, trong đó mười ngàn
nhạc công người Nhật biểu diễn “Ode to Joy” trong một khán đài vĩ đại ở
Osaka. Buổi biểu diễn được tổ chức sau trận động đất và sóng thần khủng
khiếp năm 2011 như một lời cổ vũ mà người Nhật dành cho nhau. Dàn nhạc
công biểu diễn bao gồm chủ yếu là các nghệ sĩ nghiệp dư, điều này chứng
tỏ bản nhạc được rất nhiều người Nhật biết đến. Và qua điều đó, chúng ta
có thể kết luận trình độ thưởng thức âm nhạc của họ rất cao.
Thiết nghĩ, tìm khắp Việt Nam cũng không thể nào có đủ một phần mười
số nghệ sĩ nghiệp dư có thể trình bày bài Hoan ca đó, cũng như các bản
nhạc bác học tương tự, chứ đừng nói là chỉ tìm trong một thành phố có số
dân xấp xỉ Osaka. Thời gian đó, tôi đang ở Sài Gòn, mỗi khi đi đến đâu
tôi bị choáng váng bởi những bản nhạc thị trường vừa thô về nhạc điệu
vừa rất “ngộ” về lời ca.
Trong tâm trạng mà tôi tự nhận là “tủi thân”, tôi đã viết một status
trên facebook so sánh trình độ cảm thụ âm nhạc Việt –Nhật. Ngoài dự
đoán, tôi bị chỉ trích bởi khá nhiều người bạn. Đa số họ cho rằng tôi
cực đoan, rằng không nên so sánh, rằng mỗi nước có mỗi nền văn hóa
riêng, rằng không nên phủ nhận nền văn hóa “dân dã” của chúng ta, rằng
hay hay dở là tùy cách đánh giá của mỗi người…
Giá trị từ đám đông?
Chúng ta đang sống trong thời đại của quyền lực đám đông. Sự thành
công của một tác phẩm, một bộ phim, một công trình…không chỉ được đánh
giá dựa trên giá trị nội tại mà nhiều khi là dựa trên mức độ phổ biến
của chúng. Đã qua rồi cái thời giới trí thức tinh hoa trong xã hội là
những người định giá cho chất lượng và giá trị. Ngày nay đám đông bất
khả chiến bại quyết định sự thành công của bạn và đôi khi là cả giá trị
của bạn nữa.
Chúng ta khó có thể xác quyết rằng các nấc thang giá trị do giới tinh
hoa xác lập là hoàn toàn đúng. Nhưng cũng vô cùng khó để phủ nhận sự
thật rằng những giá trị đỉnh cao đều thuộc về giới tinh hoa, hầu hết
những giá trị văn hóa tinh thần của nhân loại là do họ tạo nên, những
tiến bộ của loài người là do họ dẫn dắt chứ không phải quần chúng. Dù
ngày nay giới tinh hoa nằm rải rác rộng rãi trong tất cả các thành phần
xã hội nhưng khi đạt đến một trình độ và thành tựu nhất định, những
người này sẽ mặc nhiên tự tách mình ra khỏi cái nơi mà họ xuất thân. Khi
đó, những giá trị mà họ tạo ra nghiễm nhiên thuộc về cái tập hợp mà họ
mới gia nhập chứ không thuộc cái gốc gác của họ nữa.
Trong bối cảnh đó, dù không thể xem thường những gì được chấp nhận
rộng rãi, được công chúng ủng hộ vì có thể chúng phù hợp với ý nguyện và
sở thích của nhiều người trong xã hội, nhưng nhất thiết không thể bỏ
qua những gì thuộc về thiểu số tinh hoa. Có một ngịch lý rằng, những gì
mang chân giá trị thường được ít người biết đến hơn những thứ dễ dãi,
nhẹ nhàng. Câu hỏi lúc nhỏ của tôi giờ đã được trả lời khá dễ dàng: vì
sao tác phẩm “Đại đường Tây vực ký” của chính ngài Huyền Trang – một học
giả xuất chúng-hầu như không ai biết đến, trong khi một cuốn tiểu
thuyết hư cấu hỗn tạp và kém cỏi về tư tưởng triết học như “Tây du ký”
của Ngô Thừa Ân thì nhiều người nhập tâm.
Vì thế, tôn trọng cách thưởng thức của quần chúng không có nghĩa là
chúng ta không có quyền đánh giá. Và chẳng có vẫn đề gì khi cổ vũ mọi
người sống hạnh phúc theo cách của họ nhưng mặc khác, chính chúng ta
vẫncó thể phân định sự cao thấp về giá trị và giáo dục cho con cháu
họnhững giá trị đỉnh cao, để lớp người sau có thể mong muốn sống và được
sống hạnh phúctheo cách khác với cha ông họ, trong những nấc thang giá
trị cao hơn. Nếu không coi trọng chất lượng, giá trị và đỉnh cao thìcó
lý do gì để chúng ta chú trọng giáo dục (dù không phải ai cũng trở nên
xuất chúng từ nền giáo dục trường lớp)?
Có những quy chuẩn đánh giá
Tôi lấy làm bối rối khi có nhiều người cho rằng một tác phẩm, một
công trình hay một phương pháp làm việc nào đó có giá trị hay không, tốt
đẹp hay tồi dở là tùy thuộc vào“những cách nhìn nhận khác nhau”. Vậy
hóa ra chúng ta đang sống trong một thế giới mà các giá trị là không thể
xác định được? Đồng ý là trong một thế giới đa nguyên, văn hóa, quyền
lợi, sở thích, lựa chọn, lối sống và cảm nhận về giá trị của mỗi cá nhân
hay mỗi nhóm người là khác nhau và cần được tôn trọng. Nhưng việc xác
định giá trị cho các thành tựu của con người lại là chuyện khác.
Các quy chuẩn về giá trị thay đổi theo thời đại nhưng trong từng thời
đại nhất định, có những giá trị phổ quát được mặc định để từ đó định
danh “chất người” và xác định chất lượng các thành quả của con
người.Những giá trị đó tạo nên khuôn thước tương đối cho việc đánh giá
các thành tựu, đạo đức và hành xử của chúng ta. Căn cứ vào những giá trị
mặc định đó, chúng ta giữ cho xã hội vận hành trong những giềng mối
tương đối ổn định.
Các quy chuẩn về giá trị là tương đối nhưng không dựa vào nó, mọi
đánh giá khả dĩ về giá trị sẽ biến mất. Khi đó,tư duy, hành xử và nhận
thức về giá trị của con người sẽ trở nên hỗn loạn.Nếu âm nhạc không có
những tiêu chuẩn riêng, làm sao để đánh giá nhạc nào là bác học, nhạc
nào là quần chúng, bản nhạc nào đạt trình độ cao, bản nhạc nào không?
Nếu không có những giá trị căn bản được thừa nhận phổ quát như pháp trị
(rule of law), tự do cá nhân, tam quyền phân lập… làm sao chúng ta đánh
giá được một chính thể là dân chủ hay không; hay là chúng ta sẽ bị cuốn
vào cái ngụy biện : dân chủ khác nhau tùy theo cách nhìn nhận của mỗi
người?
Bàn một chút về chính trị, khi đối mặt với nhận xét của người khác về
hiệu quả đấu tranh của mình, nhiều người đối kháng ở Việt Nam thường
nói : “tính hiệu quả và sự hay dở trong phương cách đấu tranh là tùy
cách nhìn nhận của mỗi người”. Chúng ta có thể nói: tùy hoàn cảnh và
điều kiện mà mỗi người và mỗi nhóm người có những lựa chọn đấu tranh
khác nhau. Điều đó đúng. Nhưng khi đã chấp nhận sự khác biệt về điều
kiện, dẫn đến khác biệt về phương cách như thế, chúng ta đồng thời phải
chấp nhận luôn sự khác biệt về tính hiệu quả của những công việc mình
làm so với người khác.
Hiểu đúng về tinh thần khoan dung
Trong các lĩnh lực văn hóa-tinh thần và nghệ thuật, tôn trọng sự khác
biệt là điều cần thiết để tạo lập một xã hội hài hòa, bao dung và đề
cao tự do cá nhân. Tôn trọng sự khác biệt nghĩa là chúng ta chấp nhận sự
tồn tại của những thứ khác với mình trong sự khoan dung và không kỳ
thị. Nhưng không ai có thể ngăn chúng ta đánh giá về giá trị của chúng.
Tôn trọng, tức là để cho những gì khác biệt được tồn tại bên cạnh chúng
ta trong phẩm giá, chứ không phải cào bằng mọi thứ và đặt chúng trên
cùng một nấc thang giá trị. Bình đẳng về sự bảo vệ pháp lý và cơ hội
thăng tiến không đồng nghĩa với sự ngang nhau về chất lượng và hiệu
quả.Một bản giao hưởng và một bản nhạc thị trường, cả hai đều nhận được
sự bảo vệ pháp lý như nhau với tư cách là những tài sản trí tuệ, nhưng
nếu phải ưu tiên để đưa vào giáo trình của một Học viện âm nhạc, chúng
ta sẽ chọn cái nào?Trả lời câu hỏi này xong thì chúng ta sẽ cảm nhận
được sự tồn tại của các nấc thang giá trị, sẽthấy hữu lý khi có ai đó so
sánh về chất lượng của chúng, mà không chụp cho họ cái mũ cực đoạn, kỳ
thị.
Trong bất cứ lĩnh vực nào, đặc biệt trong văn hóa- nghệ thuật, nếu
kém cỏi, chúng ta chọn cách học hỏi cầu tiến, để tiến càng gần đến đỉnh
cao càng tốt, chứ không ngụy biện về sự khác biệt để lấp liếm. Trên bất
cứ phương diện nào, không có đỉnh cao là đáng thất vọng. Chúng ta không
nên tự thỏa mãn và giới hạn mình trong những giá trị thấp nhân danh “tôn
trọng sự khác biệt”. Việc xây dựng một Việt Nam phồn thịnh trong tương
lai không chỉ là xây dựng một không gian bao dung cho mọi sự khác biệt,
mà còn là nỗ lực hướng đến, giáo dục thế hệ trẻ hướng đến những đỉnh cao
giá trị, những sản phẩm đặc sắc về tư tưởng, văn học, nghệ thuật…của
nhân loại chứ không chỉ mò mẫm trong mớ rau, bó lúa của văn hóa nông
nghiệp. Nếu không, mãi mãi chúng ta sẽ chỉ là một đất nước vừa nhỏ, vừa
thấp kém.
Sài Gòn, ngày 10 tháng 6 năm 2013
