Vụ scandal Edward Snowden gây chấn động không chỉ khắp nước Mỹ mà còn là đề tài bình luận trong nhiều giới có quan tâm khắp thế giới. Là người Việt Nam, chúng ta nhìn thấy gì qua chuyện này? Có không ít nguỵ biện cũng như những bối rối thích đáng liên quan đến vấn đề luật pháp, đạo đức và công lý đã nảy sinh xung quanh chuyện này.
Động cơ thật của Snowden là gì, anh ta còn thủ đắc thêm thông tin nào ngoài những điều đã được báo chí công khai và khả năng cựu nhân viên hợp đồng kỹ thuật tình báo này có bán những tài liệu bí mật mà anh ta đã thủ đắc cho Trung Quốc hoặc Nga hay không là những điều chưa được tiết lộ. Anh ta đã từ Hawaii bay sang Hongkong và ở đó trong thời gian những thông tin tối mật về việc chính quyền Hoa Kỳ thực hiện những chương trình theo dõi các cuộc điện thoại và hoạt động internet của người dân được tiết lộ. Tại sao không phải là ở đâu khác mà là ở Hongkong? Anh ta không thể kém thông minh đến nổi không chuẩn bị trước cho mình nơi nơi tỵ nạn để đến nổi khi không ở lại Trung Quốc được, anh phải đệ đơn xin tỵ nạn đến nhiều nước và lần lượt bị từ chối? Hay là, sau khi có trục trặc trong việc sắp xếp với chính quyền Bắc Kinh, anh buộc phải rời Hongkong? Những người có khuynh hướng thiên tả ở Mỹ cùng với các tập đoàn tư bản, có thể nói, đã trợ giúp đắc lực cho sự lớn mạnh về kinh tế cũng như uy tín ngoại giao của Trung Quốc trên thế giới (như họ đã từng góp phần gia tăng sức mạnh ngoại giao cho cộng sản Bắc Việt), những thiệt hại mà họ mang về cho nước Mỹ là không ít nên chúng ta hoàn toàn có thể hoài nghi về scandal Snowden theo hướng này. Một hành động vì tiền có sự thôi thúc về mặt tinh thần của tư tưởng chính trị?
Một ví dụ sống động về chuyện này. Tôi biết một người Mỹ da trắng làm ăn ở Việt Nam. Khi được hỏi về tình trạng đàn áp nhân quyền ở Việt Nam. Anh ta nói: tôi vẫn thấy nhiều người tham gia mạng xã hội và viết blog tự do mà không hề có khi sách nhiễu nào. Khi nói về các tội phạm, anh ta tỏ vẻ buồn bã và cho rằng người Việt thật may mắn, may mắn hơn người Mỹ khi được sống trong một đất nước ít tội phạm hơn nước Mỹ. Không phải người Mỹ nào cũng
nhận thức được những gì họ được hưởng ở Mỹ là rất tốt đẹp, dù không hoàn hảo. Snowden đã sinh trưởng ở Mỹ nhìn thấy mọi điều tốt đẹp cũng như khiếm khuyết tất nhiên của nó, vậy mà khi bỏ trốn xong, anh ta nói với báo chí rằng anh lo ngại cho an toàn của người thân và điều đó làm anh "không ngủ được trong khi cho đến nay người thân của anh vẫn vô sự như không có chuyện gì xảy ra. Cách phát biểu đầy dụng ý của anh cho thấy anh đang cố gắng biện minh cho hành động chưa xác định được động cơ của mình và tỏ rõ thái độ chính trị thiên tả. Liệu anh có thể yên tâm bỏ trốn để lại bố mẹ khi anh ở Trung Quốc, Bắc Triều Tiên hay Việt Nam hay không? Snowden cho rằng anh bị buộc phải " tìm kiếm chỗ tỵ nạn ở một quốc gia chia sẻ cùng giá trị". Tôi e rằng anh phải từ bỏ nước Mỹ để tìm thấy một nơi lý tưởng, phù hợp với giá trị của mình ở những quốc gia như Venezuela.
Xét về mặt luật pháp, việc một nhân viên làm trong ngành tình báo tiết lộ thông tin tối mật liên quan đến an ninh quốc gia là một hành động phản bội, phản bội lại lời thề trung thành với đất nước và mang thông tin do hệ thống tình báo thu thập được đưa ra công khai là một hành vi đánh cắp tài sản. Trong một xã hội dân chủ, người ta không tranh đấu để bảo vệ quyền riêng tư và tự do dân sự bằng cách tiết lộ thông tin tình báo. Nếu anh muốn đấu tranh cho Tự do và Quyền của người dân sao anh không chọn cách là một nhà hoạt động, thay vì là một nhân viên chính phủ trong ngành tình báo? Nên nhớ Hoa Kỳ không là thiên đường nhưng cũng không phải là địa ngục của những nhà hoạt động nhân quyền như Trung Quốc và Việt Nam. Có biết bao nhóm bảo vệ Nhân quyền trên đất nước này. Người ta có thể chỉ trích bằng những lời lẽ nghiêm khắc nhất, có thể tự theo đuổi những cuộc điều tra và phanh phui thông tin về tình trạng lạm dụng quyền lực của giới lãnh đạo theo cách khác mà không cần phải đánh cắp thông tin tình báo và đối mặt với cáo buộc phản quốc.
Dù việc tiết lộ này ảnh hưởng không nhỏ đến uý tín của Hoa Kỳ trong những cuộc đối thoại với Trung cộng và Nga, nhưng vì những tiết lộ của Snowden hiện nay chỉ giới hạn trong những chương trình do thám của chính quyền Hoa Kỳ đối với người dân, chứ không phải là những bí mật có thể khiến nước Mỹ bị tấn công nên tạm thời có thể giả định những tuyên bố tốt đẹp về động cơ của anh là sự thật. Nếu chỉ xét vấn đề trên bình diện đạo đức, chúng ta có thể dành sự cảm thông nhất định cho hành động của anh. Vì một lần nữa chúng ta lại phải đối mặt với một vấn đề mang tính triết học và cố hữu trong cách tổ chức hệ thống chính trị của con người: an ninh cho đa số hay tự do cá nhân nên được ưu tiên. Thực sự, xã hội con người luôn ở trong một tình trạng mâu thuẫn và mọi nỗ lực đều mang tính tương đối, việc giữ cân bằng là vô cùng cần thiết. Nhưng không thể nhân danh tập thể quốc gia để tước đoạt tự do cá nhân, vì phúc lợi của một quốc gia là gì khi phúc lợi của cá nhân bị xâm phạm? Hành động của Snowden là không thể chấp nhận về mặt luật pháp, nhưng ở một khía cạnh nào đó liên quan đến Công lý, anh đã làm một điều cần thiết với điều kiện là chúng ta có thể xác định được lợi ích của hành động này lớn hơn thiệt hại chung đối với nước Mỹ mà nó gây ra. Dù hành động này vi phạm nghiêm trọng luật pháp của một nền dân chủ đầy thành tựu và mạng lại sự trừng phạt lớn dành cho người thực hiện, việc tiết lộ thông tin này vẫn có hai tác dụng tích cực:
1/ Nó là một hồi còi sắc ngọt cảnh báo chính quyền Obama nói riêng và các chính trị gia Hoa Kỳ nói chung về những giới hạn của quyền lực mà họ đã được người dân trao cho trong một thể chế dân chủ, rằng sự lạm dụng và đi quá xa gây tổn hại cho nền dân chủ là không chấp nhận được. "Quyền lực có xú hướng tha hoá...", điều đó không có ngoại lệ. Thiển nghĩ, sau vụ này, Chính quyền Hoa Kỳ sẽ cân nhắc hơn trong cung cách làm việc, cân bằng lại những hành động của mình để giữ thế thăng bằng động tích cực giữa một bên là tự do cá nhân và một bên là an ninh của đất nước và sinh mạng của công dân Hoa Kỳ. Vụ phanh phui này dấy lên một làn sóng phản đối lớn từ những nhà hoạt động nhân quyền. Những phản đối này là liêu thuốc đắng nhưng có ích cho mọi chính quyền. Nó ngăn cản những lạm dụng lớn hơn có thể xảy ra trong tương lai. Bây giờ chỉ là chương trình giám sát các cuộc gọi điện thoại và hoạt động internet; nếu không được cảnh báo, sự lạm dụng có thể sẽ dẫn chính quyền đến những sai phạm lớn hơn, dù mục đích ban đầu là vì bảo vệ mọi công dân Hoa Kỳ khỏi nạn khủng bố hay những mục tiêu tốt đẹp khác.
2/ Vụ tiết lộ thông tin này sẽ là một báo động hữu ích khác cho ngành tình báo nước này. Họ sẽ ý thức sinh động nhu cầu rà soát lại toàn bộ hệ thống tình báo và các kẽ hở của nó. Những năm trở lại đây, chúng ta nghe rất nhiều thông tin về việc các bí mật tình báo, quốc phòng, tin học... của Hoa Kỳ bị đánh cắp mà kẻ chủ mưu hoặc được lợi không ai khác hơn là Trung Cộng và trục các nước bất hảo, mà nguyên nhân lớn của những sự cố này là do có nhiều nhân viên tình báo Hoa Kỳ đi đêm với Trung Cộng. Vậy là chưa nói đến việc nhiều nhân viên cao cấp trong có tập đoàn tư bản khổng lồ của Hoa Kỳ bị Trung Quốc mua chuộc. Hơn bao giờ hết, ngay thời điểm này, Hoa Kỳ phải chính đốn lại hệ thống nhân sự và kỹ thuật để bảo vệ các thành tựu của mình trong sự trổi dậy đầy thách thức và hung hăng của Trung Cộng. Trung Cộng hiện là quốc gia đối địch với các quyền lợi cốt lõi của Hoa Kỳ và nó đặt ra thách thức nghiêm trọng đối với vị trí bá chủ của Hoa Kỳ và tương lai nhân loại, dù các tập đoàn tư bản chỉ chú tâm lợi nhuận hay các trí thức thiên tả ở Hoa Kỳ bị mê hoặc bởi tư tưởng cánh tả có cố tình lấp liếm mối nguy hiểm này chăng nữa. Vì chúng ta không biết chính xác chừng nào (dù biết sớm muộn) thì nước độc tài hung hăng này sẽ sụp đổ từ bên trong, mọi sự cẩn tắc phải được đặt lên hàng đầu.
Vài dòng cuối cùng dành riêng cho các dư luận viên ở Việt Nam. Sẽ thật là lố bịch nếu các bạn đánh đồng Snowden với những người đối kháng đấu tranh cho Dân chủ ở Việt Nam. Mọi sự đánh đồng, một cách logic, nên được đặt trên cùng một nền tảng và hai đối tượng tương đồng nhất định. Ở đây, hai đối tượng này quá khác biệt, hoạt động trong hai lĩnh vực cũng quá khác biệt, dù kết quả là cùng vạch trần những sai phạm của chính quyền. Thật vậy, chỉ trích chính quyền và tiết lộ thông tin tình báo là hai hoạt động khác nhau. Trong luật pháp của một thể chế dân chủ, việc tiết lộ thông tin liên quan tình báo là một tội hình sự nặng nề, còn việc bày tỏ thái độ phê phán chính quyền một cách ôn hoà không bao giờ bị khép vào tội hình sự. Nên nhớ, đối với một nền pháp trị, hành vi và cách thức đạt được mục tiêu cũng quan trọng như chính mục tiêu đó, nếu không muốn nói là có khi còn quyết định cả bản chất của mục tiêu nữa. Và có một điều không thể bỏ qua là, bất chấp hành động của Snowden, người thân của anh vẫn được an toàn trong mọi sự tôn trọng của luật pháp. Các bạn dư luận viên thử hỏi, nếu có một người trong Tổng cục II tiết lộ bí mật của đảng Cộng sản rồi bỏ trốn ra nước ngoài, người thân của anh ta có được yên không, hay là sẽ chịu đựng mọi trấn áp từ Nhà cầm quyền cộng sản của các bạn?
Có lẽ chúng ta sẽ không bao giờ biết được những gì đã thực sự xảy ra. Nhưng dù sao chúng ta cũng có thể khẳng định rằng, dù vụ Snowden đã phơi bày những khiếm khuyết trong ngành Hành pháp Hoa Kỳ, nhưng một người Mỹ đủ cân nhắc và kiên nhẫn cũng như không chịu sự tác động của một thế lực bất hảo, sẽ không chọn cách đấu tranh cho quyền riêng tư và tự do dân sự như cách của Snowden.
